عادت قدیمی و رسم اشتباه هر سال تکرار و موجب آلودگی شدید هوا در شهر‌های مختلف استان خوزستان بویژه اهواز می‌شود. هر ساله با وجود اخطار‌ها و هشدارها، همچنان شاهد این پدیده هستیم و تغییر محسوسی در این زمینه رخ نداده است.
به گفته کارشناسان و متخصصان خاک‌شناسی، وجود کاه و کلش نه تنها آسیبی به مزرعه وارد نمی‌کند بلکه باعث حفظ رطوبت خاک می‌شود و سوزاندن کاه و کلش، چه برای خاک و چه برای هوا آسیب‌زا و مضر است.
کاهش ذخیره نیتروژن خاک
در این خصوص سیروس جعفری عضو هیات علمی خاک‌شناسی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان در گفتگو با ایسنا، اظهار کرد: سوزاندن کاه و کلش، قطعا آسیب‌های زیادی به خاک وارد می‌کند. اولین آسیب این است که منابع مغذی یعنی میکروارگانیسم یا ریزجانداران خاک را از بین می‌برد. در حالی که وجود مواد آلی، خصوصیات فیزیکی خاک را بهبود می‌بخشد و با ایجاد خاک دانه، حرکت و نفوذ آب را در خاک بهبود می‌بخشد.
وی ادامه داد: تجزیه بقایای آلی با مقدار و نسبت کربن و نیتروژن خاک ارتباط دارد. وجود این ماده آلی، به نوعی ذخیره نیتروژن خاک است که در صورت تجزیه و سوزاندن این ماده آلی، نیتروژن نیز از بین می‌رود و در نهایت از نظر شیمیایی منجر به آسیب زدن به خاک می‌شود.
تسهیل ورود مواد سمی به خاک
عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان با بیان اینکه در خاک میکروارگانیسم وجود دارد، گفت: سوزاندن کاه و کلش به جا مانده از غلات و ذرت، ورود مواد سمی به خاک را تسهیل می‌کند. با توجه به افزایش حرارت در یک یا دو لایه از زمین، میکروارگانیسم‌ها از بین می‌روند. میکروارگانیسم‌ها، جاندارانی ریز هستند که شامل باکتری، آغازیان و برخی قارچ‌ها بوده و برای خاک مفید هستند. در صورت از بین رفتن این میکروارگانیسم‌ها، تعادل خاک از نظر شیمیایی، فیزیکی و اکوسیستمی به هم می‌خورد.
آلودگی خاک و هوا
جعفری تاکید کرد: علاوه بر تاثیر بر خاک، طبیعتا سوختن کاه و کلش باعث آزادسازی مونوکسید کربن در هوا و در نهایت منجر به کاهش کیفیت هوا و ایجاد مشکلات تنفسی می‌شود که به مرور زمان به شدت سرطان‌زا است؛ بنابراین در هر صورت سوزاندن کاه و کلش، چه برای خاک و چه برای هوا آسیب‌زا و مضر است.
انگیزه کشاورزان از سوزاندن کاه و کلش چیست؟
وی با اشاره به انگیزه سوزاندن بقایای محصولات کشاورزی، ادامه داد: اولین دلیل کشاورزان برای سوزاندن این است که وجود بقایای گیاهی به جا مانده از کشت قبلی، مانع شخم زدن و حرکت ادوات کشاورزی می‌شود. دومین دلیلی که بیان می‌شود این است که در صورت وجود بقایای محصولات کشاورزی در مزارع، برخی حشرات طغیان می‌کنند که البته بسیار محدود است، اما در میان کشاورزان اعتقادی نیز وجود دارد که وجود بقایای گیاهی از محصولات کشت شده، باعث انتقال بیماری به گیاه بعدی می‌شود که از نظر علمی خیلی مستند نیست.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان گفت: یکی از راهکار‌های کمک‌کننده، فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها برای جلوگیری از این پدیده است. ارائه آموزش و آگاهی بخشی به کشاورزان بسیار اهمیت دارد. باید این باور ایجاد شود که وجود بقایای گیاهی نه تنها ضرری ندارد بلکه سودبخش است.
وی یادآور شد: به این منظور، مراکز ترویج آموزش کشاورزی می‌توانند مزارعی را به عنوان یک نمونه آزمایشی در نظر بگیرند و فواید وجود بقایای محصولات کشاورزی را به صورت عینی به کشاورزان نشان دهند.
چه باید کرد؟
همچنین در این زمینه سید یعقوب هاشمی، مدیر هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خوزستان اظهار کرد: حدودا یک دهه است که درگیر سوزاندن کاه و کلش، در استان هستیم. برای حل این موضوع راهکار‌های مختلفی وجود دارد از جمله آموزش کشاورزان که به این منظور در ۱۹۸ مرکز جهاد کشاورزی سطح استان، آموزش‌های مرتبط در کارگاه‌های آموزشی ارائه می‌شود.
وی ادامه داد: اولین و اصلی‌ترین راهکار برای جلوگیری از سوزاندن کاه و کلش، آموزش به کشاورزان است و در این زمینه تلاش می‌شود که کشاورزی حفاظتی در استان ترویج شود. دوره‌های مهارتی برای حفظ بقایای گیاهی اجرا و به کشاورزان آموزش داده می‌شود که سوزاندن کاه و کلش چه آسیبی می‌تواند به زمین بزند.
مدیر هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خوزستان گفت: سوزاندن کاه و کلش منجر به تغییر فیزیکی، بیولوژیکی و شیمیایی خاک می‌شود. مصرف کود شیمیایی را افزایش و راندمان را کاهش می‌دهد. فرسایش خاک افزایش پیدا می‌کند و رطوبت خاک از دست می‌رود. میکروارگانیسم‌ها به دلیل افزایش دما در سطح خاک، از بین می‌روند. همچنین آلودگی محیط زیستی و بیماری تنفسی برای شهروندان در پی خواهد داشت.
وی ادامه داد: حفظ کاه و کلش در خاک منجر به جذب شوری خاک می‌شود و درجه حرارت و گرما را در خاک کاهش و شرایط حفظ رطوبت را افزایش می‌دهد.
هاشمی با اشاره به بهبود وضعیت خاک با حفظ کاه و کلش عنوان کرد: یکی از اصلی‌ترین مشکلات خاک در کشور ما کمبود مواد آلی است که حفظ کاه و کلش، مواد آلی را بهبود می‌بخشد. همچنین با توجه به آب و هوای خشک و نیمه خشک، وجود کاه و کلش منجر به کاهش نیاز گیاه به آبیاری می‌شود از سویی ریشه‌زایی گیاه بهبود پیدا می‌کند. در این زمینه بسیاری از کشاورزان این مسائل را می‌دانند و اطلاع دارند چراکه مدام در حال آموزش و اطلاع‌رسانی هستیم.
هزینه بر بودن جمع‌آوری کاه و کلش از دلایل سوزاندن مزارع
مدیر هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خوزستان گفت: یکی از دلایل سوزاندن کاه و کلش توسط کشاورزان این است که جمع‌آوری آن نیاز به هزینه دارد. متاسفانه، در بسیاری از موارد یک کشاورز مزرعه را آتش می‌زند و در کنار آن مزارع مجاور نیز می‌سوزند. با توجه به اینکه سطح زیرکشت گندم در استان خوزستان بالا است، همیشه این مشکل وجود دارد.
وی با ارائه یک راهکار گفت: اگر بتوان برای جمع‌آوری این پسماندها متقاضی و سرمایه‌گذار پیدا کرد که آن را در قالب کود و کمپوست جمع‌آوری کنند قطعا ارزش افزوده خواهد داشت و از سویی منجر به ایجاد این وضعیت نمی‌شود.
هاشمی در پایان تاکید کرد: کشاورزانی که از عمد مزارع را می‌سوزانند به مراجع قضایی معرفی می‌شوند و در این زمینه در قانون هوای پاک، مجازاتی برای این کار در نظر گرفته شده است.
ضرورت ارایه راهکار
داوود میرشکار مدیرکل محیط زیست خوزستان در نشست رویداد مدیریت بقایای گیاهی که ۲۰ خرداد در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان برگزار شد، اظهار کرد: یکی از مشکلات ما سوزاندن کاه و کلش مزارع کشاورزی است که امیدواریم این موضوع در استان حل و راهکاری برای کل کشور ارایه شود. سوزاندن بقایای مزارع کشاورزی در کل کشور رخ می‌دهد، اما با توجه به اهمیت نقش استان در امنیت غذایی، نیاز است نشست‌های هم‌اندیشی در این زمینه برگزار شود.
وی ادامه داد: هر کدام از ما باید سهم خود را در تداوم حیات داشته باشیم. آتش زدن بقایای گیاهی مزارع، برای کشاورزان فواید زودهنگامی دارد، اما در درازمدت مشکلاتی به همراه دارد. از جمله فواید آن سرعت عمل برای آماده‌سازی زمین کشاورزی برای کشت، جلوگیری از هزینه‌ها، جلوگیری از استهلاک ماشین آلات کشاورزی و… است، اما از سویی باعث آلودگی شدید محیط زیست، تاثیرگذاری بر حیات وحش و از بین رفتن آن، شوری خاک، از بین رفتن بافت و میکروارگانیسم خاک نیز می‌شود.
جنگل‌های بین‌النهرین در معرض خطر!
میرشکار اضافه کرد: تنها باقیمانده جنگل‌های جلگه‌ای بین‌النهرین در استان خوزستان وجود دارد که متاسفانه همکاران ما درگیر مهار آتش‌سوزی در این منطقه هستند. قریب به ۹۹ درصد آتش‌سوزی‌ها عمدی است که از زمین‌های اطراف تسریع پیدا می‌کند.
مدیرکل محیط زیست خوزستان با اشاره به مفید بودن وجود کاه و کلش در زمین کشاورزی، گفت: کشت و صنعت در حال کار کردن روی موضوع است. باید از این تجربیات استفاده کرد و به بقیه استان‌ها تسری داد.
پیگیری قضایی و برخورد با متخلفان
میرشکار یادآور شد: قوانینی در منع آتش زدن مزارع کشاورزی داریم و به جد پیگیری این مساله هستیم. قانون حفاظت از مراتع، جنگل‌ها و حفاظت از محیط زیست و هوای پاک، همگی سوزاندن بقایای گیاهی را نفی می‌کنند. بر اساس این قوانین پیگیری قضایی نیز انجام می‌شود. با توجه به پیش‌بینی آتش‌سوزی از سال قبل، نشست‌های ترویجی و آموزشی با جهاد کشاورزی برگزار شد.
وی تاکید کرد: باید به دنبال روش ترویجی موثر باشیم. اقناع کشاورزان در این حوزه می‌تواند موثر باشد. امسال اطلاعیه ممنوعیت سوزاندن کاه و کلش صادر و کمیته هوای پاک استان ویژه این موضوع با حضور دانشگاه‌ها برگزار شد. شناسایی کشاورزانی که نسبت به سوزاندن اقدام می‌کنند را از طریق دادگستری پیگیری کردیم، چراکه تهدید علیه بهداشت عمومی است و شعبه ویژه رسیدگی به این تخلف نیز ایجاد خواهد شد.
میرشکار ادامه داد: جلسه کارگروه حقوق عامه برگزار شد که مصوبات خوبی داشت. بر این اساس، برای پیشگیری از آتش‌سوزی مصوب شد با توجه به کوتاهی در آموزش و هدایت‌گری کشاورزان در جمع‌آوری اصولی پسماندها، محیط زیست و جهاد کشاورزی اثر نامطلوب این اقدام را از طریق رسانه‌ها گزارش دهند. سازمان جهاد کشاورزی و محیط زیست نیز ملزم شدند به کشاورزان آموزش دهند. همچنین نسبت به روش‌های کاربردی جمع‌آوری پسماند بدون هزینه، باید از شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری استفاده شود.
به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، این پدیده تا جایی پیش رفته است که منجر به سرایت آتش به جنگل‌ها شده است؛ بنابراین به نظر می‌رسد برای جلوگیری از این چالش زیست محیطی، علاوه بر فرهنگ‌سازی، افزایش آگاهی و اطلاع‌رسانی دقیق و قوی، نیاز به قوانین بازدارنده و احکام سختگیرانه‌تری برای کشاورزان متخلف است.
بقایای گیاهی نقش اساسی در تولیدات گیاهی دارند که کاهش فرسایش آبی و بادی، تامین مواد غذایی گیاه، فعالیت به‌عنوان یک مالچ، کاهش میزان هدر رفت آب از خاک و تعدیل دمای خاک از جمله این موارد هستند. همچنین بهره‌گیری از مواد تجزیه‌کننده، دستگاه‌های خردکننده ضایعات و بقایای گیاهی و همچنین جمع‌آوری و استفاده از بقایای گیاهی به‌عنوان بستر تهیه کمپوست و نیز تولید کود‌های آلی مناسب‌ترین روش حذف باقیمانده محصولات کشاورزی از جمله کلش از زمین‌های زراعی است.
کاه و کلش نه‌تن‌ها یکی از مهمترین منابع تامین علوفه دام و غنی‌سازی خاک است، بلکه تولید فرآورده‌هایی با ارزش افزوده بالا از آنها مانند کاغذ و مواد سلولزی، موجب رونق اقتصادی خواهد شد.
براساس ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی و ماده ۴۵ قانون حفاظت از جنگل‌ها و مراتع آتش زدن بقایای گیاهی تهدید علیه بهداشت عمومی و جرم محسوب می‌شود. همچنین به استناد مواد ۱۹،۱۸، ۱۶، ۱۵، ۱۱، ۹، ۶، ۴، ۱و ۲۱ قانون مدیریت پسماند، ماده‌های ۹، ۱۱ و ۱۲ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست و ماده ۲۰ قانون هوای پاک، سوزاندن بقایای گیاهی زمین‌های زراعی پس از برداشت محصول ممنوع است و متخلف حسب مورد به جزای نقدی درجه شش محکوم می‌شود؛ بنابراین با توجه به تبعات و مضرات آتش زدن مزارع، ضروری است کشاورزان استان در اجرای قانون و جلوگیری از سوزاندن بقایای گیاهان اقدامات و همکاری‌های لازم را داشته باشند چرا که دود این آتش به چشم همه می‌رود.
منبع: ایسنا
