زیستگاه‌های تالابی یکی از بااهمیت‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی کره زمین هستند که از دیرباز نقش بسزایی در توسعه جوامع اطراف خود ایفا کرده‌اند. متاسفانه روند تخریب طولانی‌مدت مناطق تالایی جهان نشان می‌دهد که سالانه بخشی از مساحت این اکوسیستم‌های بااهمیت در معرض نابودی است. تالاب‌های ایران نیز به‌طور جدی تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل مختلف تهدید می‌شوند. این عوامل تأثیرات منفی شدیدی نیز بر جوامع وابسته به تالاب و تنوع زیستی می‌گذارد بنابراین برای حفاظت از تالاب‌ها در طول سالیان گذشته رویکردهای مدیریتی مختلفی نیز در سطح دنیا شکل گرفته و تکامل یافته است.
از جمله نخستین رویکردهای حفاظتی محیط زیست می‌توان به «رویکردهای حفاظتی مبتنی بر حفظ طبیعت و محیط زیست و بدون در نظر گرفتن نقش انسان» اشاره کرد. یکی از رویکردهای جدید رویکرد مدیریت زیست بومی است که نگاه ویژه‌ای به نقش انسان و معیشت او در اکوسیستم با در نظر گرفتن آثار توسعه و ارتباط بین اجزا در سطوح فراتر از مرزهای ظاهری دارد.
بر اساس برنامه‌های چهارم، پنجم و ششم توسعه کشور سازمان حفاظت محیط زیست موظف به پیاده‌سازی مدیریت زیست بومی شده است بنابراین طرح حفاظت از تالاب های ایران تلاش کرد با همکاری ذینفعان دولتی و غیردولتی، سازوکارهای قانونی برای اجرایی شدن برنامه مدیریت را توسعه و تدوین و اجرای آن را در تالاب‌های دارای اهمیت کشور تسهیل کند. در نهایت، این تلاش‌ها منجر به پدید آمدن دانشی با عنوان « حفاظت موثر از تالاب‌ها با برنامه‌ریزی و مدیریت مشارکتی» با همکاری دست اندرکاران شده است. با به کارگیری این دانش در حال حاضر ۴۶ تالاب بااهمیت کشور دارای برنامه مدیریت جامع هستند.
رویکرد زیست‌بومی چیست؟
رویکرد زیست‌بومی یک استراتژی برای مدیریت یکپارچه منابع زمین، آب و معیشت است که حفاظت و استفاده پایدار را به شیوه متساوی گسترش می‌دهد. این رویکرد چارچوب اولیه برای اقدام تحت کنوانسیون تنوع زیستی و دارای ۱۲ اصل و پنج گام عملیاتی است.
به منظور یافتن بهترین شیوه برای اجرایی کردن رویکرد زیست‌بومی و طبقه‌بندی اصول بر اساس اهمیت یا موضوع تلاش‌های زیادی انجام شده است. اگرچه این تلاش‌ها از نظر مفهومی قابل توجه است ولی آنچه تاکنون با کمبودهایی مواجه بوده، مساعدت‌های عملی برای به کارگیری رویکرد زیست بومی در عرصه است.
رویکرد زیست‌بومی دارای ۱۲ اصل است که شامل انتخاب اجتماعی، تمرکززدایی از مدیریت تا سطوح پائین، شناسایی اثر اقدامات بر سایر زیست‌بوم‌ها، مدیریت بر پایه ارزش اقتصادی زیست‌بوم، حفاظت از ساختار و کارکردهای زیست‌بوم، مدیریت در محدوده کارکردهای زیست بوم، به کارگیری مقیاس زمانی و مکانی مناسب، تدوین اهداف به‌صورت بلندمدت، مدیریت تطبیقی و مشارکتی زیست بومی، تلفیق و تعادل بین حفاظت و بهره برداری خردمندانه، استفاده از رویکردهای دانش‌محور در مدیریت زیست بوم، مشارکت و همکاری تمامی ذینفعان در مدیریت زیست بوم می‌شود.
مراحل عملیاتی کردن رویکرد زیست‌بومی نیز انتخاب اجتماعی، تحلیل دست‌اندرکاران و اجرای اقدامات ظرفیت سازی و آگاهی‌رسانی، تدوین برنامه مدیریت جامع تالاب در یک فرایند مشارکتی از طریق برگزاری سلسله نشست‌های فنی و مشورتی با دست اندرکاران، تصویب برنامه مدیریت جامع در بالاترین سطوح مدیریتی استان و کشور و امضای تفاهمنامه میان دست اندرکاران، استقرار ساختارهای بین بخشی به منظور اجرای برنامه‌های مدیریت تالاب، شروع فرایند اجرای برنامه مدیریت با تشکیل جلسات ساختار بین بخشی است.
به منظور تحقق این اهداف برنامه مدیریت جامع تالاب‌ها در دستور کار قرار گرفت. این برنامه بر مبنای مشخصات و ارزش‌های کلیدی تالاب و برای حفاظت و پایدارسازی کارکردهای آن تدوین شده است. در واقع برنامه مدیریت جامع تالاب عالی‌ترین سندی است که اهداف مدیریتی را برای گذار از شرایط کنونی و دستیابی به شرایط مطلوب در آینده به صورت شفاف تعریف می‌کند.
برنامه مدیریت جامع اقداماتی که باید به اجرا گذاشته شوند را بیان و عوامل اجرایی آن را معرفی می‌کند. این سند همچنین الزامات، تعهدات و مسئولیت‌های نهادهای ذیربط را در جهت دستیابی به اهداف مورد توافق مشخص می‌کند و در موارد ضروری برای رفع ابهام با حل اختلاف مبنای تصمیم گیری قرار می‌گیرد.
انعطاف‌پذیری و انطباق‌پذیری یکی از ویژگی های برنامه مدیریت است و باید به گونه‌ای تنظیم و تدوین شود که بتواند برای رویدادهای پیش بینی نشده نیز چاره اندیشی کند.
اقدامات صورت گرفته برای اجرای برنامه‌های مدیریت جامع تالاب‌ها
بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، ظرفیت‌سازی و پشتیبانی از دبیرخانه‌های مدیریت زیست بومی، ظرفیت‌سازی دست اندرکاران برنامه مدیریت جامع تالاب‌ها، پشتیبانی از اجرای پروتکل‌های پایش برنامه مدیریت جامع تالب های کشور، توسعه مدیریت پایدار منابع پایه و معیشت های سازگار با منابع تالابی، ارتباطات، آموزش، مشارکت و آگاهی افزایی در راستای حفاظت از تالاب ها ازجمله اقدامات صورت گرفته برای اجرایی شدن برنامه‌های مدیریت جامع تالاب‌ها است.
استقرار رویکرد زیست بومی از سال ۱۳۸۴ در سه تالاب پریشان، شادگان و ارومیه آغاز شد و در ادامه به سایر تالاب های با اهمیت کشور نیز توسعه یافت.
منبع: ایسنا
